Καταστροφή της Σμύρνης (B)

Τη νύχτα της 30ης Αυγούστου η ανατίναξη της Αρμενικής Εκκλησίας του Αγίου Νικολάου, όπου είχαν καταφύγει γυναικόπαιδα έδωσε άλλη διάσταση στην καταστροφή: "αι πρώται φλόγες που κατέφαγαν τη Σμύρνη, ανεπήδησαν κυρίως από την Αρμένικην συνοικίαν που συνώρευε με την αγοράν της Σμύρνης, τις Μεγάλες ταβέρνες και την ελληνικήν συνοικίαν του Αγ. Γεωργίου και δι' αυτής με τη συνοικία της Αγ. Φωτεινής" γράφει ο Χ. Αγγελομάτης. Το ξημέρωμα της Τετάρτης 31 Αυγούστου, βρίσκει την πόλη χαμένη μέσα σε καπνούς και σε φλόγες. Τα τέσσερα μεγάλα μέτωπα μετέτρεψαν την πόλη σε κολαστήριο για τους διωκόμενους: "μετά την τρομεράν σφαγήν τίποτε άλλο δεν υπελείπετο παρά η πυρκαγιά δια να δοκιμασθή τόσο σκληρώς ο χριστιανικός πληθυσμός της Σμύρνης"αναφέρει ο διευθυντής της ΧΑΝ, Ε. Φυσσερ. Επικρατεί πανικός. Όσοι Έλληνες και Αρμένιοι προλαβαίνουν τρέχουν προς την προκυμαία για να σωθούν, αλλά για τους περισσότερους δεν υπάρχει σωτηρία: "χιλιάδες δυστυχώς υπάρξεων συσσωρευμέναι κατά μήκος της προκυμαίας ερρίφθησαν εις την θάλασσαν. Εις μέγα μήκος του λιμένος εκατοντάδες πτωμάτων είχον πληρώσει την θάλασσαν" μεταδίδουν ξένοι ανταποκριτές. 

Ποια πλευρά ευθύνεται για τον εμπρησμό της Σμύρνης; Σύμφωνα με την επίσημη τουρκική εκδοχή (την οποία ασπάζονται κάποιοι Έλληνες) οι Αρμένιοι ξεκίνησαν τη φωτιά, -αν και απουσιάζει το κίνητρο από αυτή τη θεωρία ( ο διωκόμενος συνήθως δεν έχει τη δύναμη να εκδικηθεί τόσο δυναμικά την ώρα που διώκεται).

Πέρα από το κίνητρο όμως υπήρξαν πολλοί αυτόπτες μάρτυρες που αποδίδουν τον εμπρησμό στην Τουρκική πλευρά και μάλιστα ως μέρος ενός οργανωμένου σχεδίου. Οι περιγραφές είναι χαρακτηριστικές: "στην οδό Χατζηστάμου, μια ομάδα 200-300 Τούρκων ωπλισμένων απήντησαν αταράκτως ότι είχαν εντολην να ανατινάξουν και να καύσουν όλα τα σπίτια της συνοικίας [...] αι εμπρηστικαί βόμβαι έπιπτον βροχηδόν επ' αυτής" αναφέρει μια Γαλλική πηγή, ενώ η διευθύντρια της Αμερικανικής Σχολής Μ.Mills ομολογούσε ότι είδε Τούρκους να μεταφέρουν δοχεία πετρελαίου "εις τα σπίτια από τα οποία ανεπήδων αμέσως φλόγες μόλις έφευγαν". Στα όρια των συνοικιών που τυλίγονταν στις φλόγες, Τούρκοι στρατιώτες σχημάτιζαν ζώνες που εμπόδιζαν τους εγκλωβισμένους κατοίκους να διαφύγουν, αλλά προστάτευαν κτίρια όπου στεγάζονταν ξένες εταιρείες. Σε τηλεγράφημα του ο ανταποκριτής της "Μorning Post" αναφέρει: "Τούρκοι άτακτοι έβαλαν τη φωτιά με τη συνενοχή του τακτικού στρατού και των στρατιωτικών αρχών". Η τουρκάλα ιστορικός Ayse Hur υποστηρίζει πως όντως οι Τούρκοι έκαψαν τη Σμύρνη ακολουθώντας τις εντολές του Νουρεντίν Πασά και ότι ο Κεμάλ ανέχτηκε ή ακόμη και συνεργάστηκε για την πυρπόληση της. Ο Falih Rifki Atay, δημοσιογράφος και στέλεχος του κεμαλικού εθνικιστικού κινήματος έγραφε: «Γιατί κάψαμε τη Σμύρνη; Γιατί φοβηθήκαμε ότι αν έμεναν τα κτίρια στη θέση τους, δεν θα μπορούσαμε να απαλλαγούμε από τις μειονότητες…" όσο για τη σφαγή, αναφέρει: «Δεν ξέρω αν ήταν γενοκτονία, αλλά σίγουρα ήταν εθνοκάθαρση». 

Στα πλαίσια της "εθνοκάθαρσης" λοιπόν ο Κεμάλ που βρισκόταν στην πόλη την ώρα της πυρκαγιάς, απολάμβανε το θέαμα από το μπαλκόνι του σπιτιού της αγαπημένης του Λατιφέ, σύμφωνα με την Ayse Hur και μάλιστα οι συγκαλεσμένοι άκουσαν την ενδιαφέρουσα στιχομυθία του μαζί της, όταν ο Ατατούρκ ρώτησε τη Λατιφέ αν η οικογένειά της είχε πολλά κτήματα στο σημείο της φωτιάς.
«Το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας μου είναι εκεί, αλλά, πασά μου, ας καούν όλα, εσείς να είστε καλά. Οταν υπάρχουν τέτοιες ευτυχισμένες μέρες, τι σημασία έχει η περιουσία; Σώθηκε η πατρίδα. Στο μέλλον μπορούμε να τα ξαναχτίσουμε», απάντησε η γυναίκα. 
« Ναι ας καούν και ας καταρρεύσουν, όλα μπορούν να επουλωθούν». συμπλήρωσε ο Κεμάλ κοιτάζοντας ήρεμος τον καιόμενο ορίζοντα .

Το Σάββατο 3 Σεπτεμβρίου, ο Διοικητής Νουρεντίν Πασάς δημοσιεύει μια ανακοίνωση με τέσσερις σαφείς εντολές:

Α. Όλοι οι Έλληνες και Αρμένιοι ανδρες ηλικίας 18-45 ετών έπρεπε να παραδοθούν στις Αρχές.

Β. οι ελληνικές και αρμένικες οικογένειες και άνδρες κάτω των 18 ή άνω των 45 υποχρεούνταν να εγκαταλείψουν τη Σμύρνη εντός μερικών ημερών.

Γ. όσοι δεν ανήκαν στις εχθρικές εθνότητες μπορούσαν να επιστρέψουν στις δουλειές τους, μετά την εκκαθάριση της πόλης. 

Η ανακοίνωση άνοιξε νέους ασκούς του Αιόλου, καθώς έδειχνε και επίσημα τους "εχθρούς". Οικογένειες υπακούοντας στη διαταγή φτάνουν στην προκυμαία όπου διαδραματίζονται σκηνές από αληθινή κόλαση: "άλλοι με βάρκες και άλλοι κολυμπώντας πήγαιναν στα πολεμικά πλοία της Γαλλίας, Αγγλίας και Ιταλίας ζητώντας άσυλο, αλλά οι ναύτες τους πετούσαν στη θάλασσα όταν ανέβαιναν, ή τους κλωτσούσαν" (Κορδάτος) "Άνδρες και γυναίκες προσπαθούσαν να διαφύγουν επι λέμβων εις πλοία. Καθώς όμως το στενόν σχετικώς πλάτος της προκυμαίας ήτο κατειλημμένον από δέματα και ζώα, το πλήθος εσταμάτήθη από κεμαλικούς στρατιώτας. Το απώθησαν εν πρώτοις αποσπώντες τας νεανίδας και τας γυναίκας δια να τας κακοποιήσουν και τελικώς να τας σκοτώσουν αμειλίκτως. Έκαυσαν κατόπιν το πλήθος χύνοντες επάνω του πετρέλαιον και βενζίνην. Τότε πολλοί έπεσαν εις την θάλασσαν δια να φτάσουν κολυμβώντες εις τα αγκυροβολημένα πλοία. Εις τας λέμβους επεβιβάζοντο όσοι το κατώρθωναν. Και είδα τότε να σέρνουν από τα μαλλιά πολλάς γυναίκας που επεδίωκαν να τας σώσουν κατ' αυτόν τον τρόπον, διότι δεν υπήρχε θέσις εις τας λέμβους..." (Μητροπολίτης Εφέσου). Ακόμα και ο κυνισμός των Μεγάλων Δυνάμεων δεν μπόρεσε να αμφισβητήσει την κτηνωδία. Ο Γάλλος γενικός πρόξενος, φτάνοντας δια θαλάσσης σε δείπνο, δικαιολογήθηκε για την καθυστέρηση λέγοντας χαρακτηριστικά: "η ατμάκατος με την οποία ερχόμουν προσέκρουε συνεχώς εις επιπλέοντα πώματα Ελληνίδων!!" 

Χιλιάδες νεκροί, χιλιάδες πρόσφυγες, χιλιάδες καταστροφές σφράγισαν εφιαλτικά εκείνο το μακρινό όνειρο της Ελλάδας των δύο Ηπείρων και των πέντε θαλασσών. Για τα εγκληματικά λάθη από την πλευρά της Ελλάδας που προκάλεσαν τις εκατόμβες αναζητήθηκαν ευθύνες από 8 ανθρώπους, όχι τόσο για την απόδοση της δικαιοσύνης (πώς θα μπορούσε άλλωστε να αποδοθεί η δικαιοσύνη γ' αυτή την κτηνωδία;) αλλά μάλλον για να ικανοποιηθεί η σοκαρισμένη κοινή γνώμη: Το Έθνος ορθούμενον αιμοσταγές, κρεουργημένον, αλλά αδυσώπητον ενώπιον του, ζητεί παρ'αυτού και των συνεργατών του δικαιοσύνην δια την προδοσίαν και τιμωρίαν δια το έγκλημα!»

Έξι από τους οκτώ καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν με συνοπτικές διαδικασίες: «Εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου Β' το Έκτακτον Στρατοδικείον συσκεφθέν κατα νόμον, κηρύσσει παμψηφεί τους μεν Γεώργιον Χατζανέστην, Δημήτριον Γούναρην, Νικόλαον Στράτον, Πέτρον Πρωτοπαπαδάκην, Γεώργιον Μπαλτατζήν και Νικόλαον Θεοτόκην εις την ποινήν του Θανάτου. Τους δε Μιχαήλ Γούδαν και Ξενοφώντα Στρατηγόν εις την ποινήν των ισοβίων δεσμών...

Η Τουρκία του Κεμάλ βέβαια δεν είχε για τίποτα να απολογηθεί: έχοντας προηγούμενα εξασφαλίσει την ανοχή των Μεγάλων Δυνάμεων, καμιά θηριωδία από μέρους της δεν χαρακτηρίστηκε θηριωδία, όπως εξηγεί ο Αμερικανός Πρόξενος G. Horton: Η πυρπόλησις της Σμύρνης και η σφαγή και η κακοποίηση του πληθυσμού κατέστη δυνατή εκ των ανταγωνισμών και των αντιτιθέμενων εμπορικών συμφερόντων μερικών χριστιανικών δυνάμεων και της παρασχεθείσης υπό τινών εξ αυτών ηθικής και υλικής βοήθειας εις τους Τούρκους". Με απλά ελληνικά, εγκλήματα πολέμου δε γίνονται όπου υπάρχουν οικονομικές και εμπορικές συμφωνίες! 

Η Μικρασιατική περιπέτεια (στην οποία ασφαλώς και οι Έλληνες φέρουν μεγάλο μερίδιο ευθύνης) έληξε στα χαρτιά με τη Συνθήκη της Λωζάνης, αλλά η φράση που περιγράφει τη μεθοδευμένη - από την πλευρά των Τούρκων- εξέλιξή της , ειπώθηκε από τον ίδιο τον Κεμάλ στις 15 Αυγούστου 1923: «Επιτέλους, τους ξεριζώσαμε»... Το μέγεθος της απάνθρωπης κατάληξης της ωστόσο ίσως δύναται αμυδρά να το περιγράψει μια φράση του Horton: «Ένα από τα δυνατότερα συναισθήματα που πήρα μαζί μου απ’ τη Σμύρνη ήταν το συναίσθημα της ντροπής, διότι άνηκα στο ανθρώπινο γένος»...

καληνύχτα Σμύρνη... 

Περισσότερα: 
G. Horton, Η μάστιγα της Ασίας, Βιβλιοπωλείον της Εστίας (2000)
Β. Ι. Τζανακάρη, Δακρυσμένη Μικρασία, Μεταίχμιο (2007)
Giles Milton, Χαμένος παράδεισος: Σμύρνη 1922, Εκδόσεις: Μίνωας (2010)
Γ. Π. Καψής, H εξιλέωση της ντροπής,http://www.egolpion.com/23F45ECF.el.aspx#ixzz3BtrESDxr
http://mikrasiatwn.wordpress.com/2013/08/
http://constantinoupoli.com/γιατί-κάψαμε-τη-σμύρνη-γιατί-φοβηθήκ/http://www.onalert.gr/stories/Otan_h_Smyrnh_kaigontan_Kemal_etroge_se_mpalkoni_se_allh_geitonia