Καταστροφή της Σμύρνης (Α)

Η 27η Αυγούστου 1922 ξεκινά με απειλητική ηρεμία στη Σμύρνη. Η πληροφορία ότι οι Τούρκοι έχουν φτάσει στα προάστια είναι αρκετή για να τρομοκρατήσει τους Έλληνες, αλλά ο τρόμος δεν έχει δημιουργήσει ακόμα τον πανικό.

Χιλιάδες κόσμου είναι και πάλι συγκεντρωμένοι στην προκυμαία με την ελπίδα ότι κάποιο πλοίο θα τους παρέχει τη σωτηρία. Στα λιμάνια της Χίου και της Μυτιλήνης 50 εμπορικά ατμόπλοια περιμένουν μια εντολή από την Ελληνική κυβέρνηση προκειμένου να σπεύσουν στη Σμύρνη, λέει ο Μ. Ροδάς, αλλά η εντολή αυτή δε δίνεται.

Οι πρώτοι Τσέτες του Μπεχλιβάν Μπέη μπαίνουν στην πόλη στις 10:30 π.μ. Η θέα τους προκαλεί φόβο αλλά η είσοδός τους μοιάζει ειρηνική. Περνούν μέσα από το πλήθος στην προκυμαία και φτάνουν στο Διοικητήριο. Οι πρόσφυγες ελπίζουν. Μετά από λίγο, ένα σώμα 200 τσετών κατευθύνεται προς την Ελληνική συνοικία και επιτίθενται σε Έλληνες και Αρμένιους .

Μολονότι οι επιθέσεις θεωρούνται μεμονωμένα περιστατικά, εξανεμίζουν τις ελπίδες, χωρίς όμως να δίνουν και τη διάσταση αυτού που θα ακολουθήσει. Στη διάρκεια της ημέρας οι λεηλασίες και οι επιθέσεις αυξάνονται, κυρίως από Τούρκους πολίτες, μολονότι επισήμως το σύνθημα για τις σφαγές δεν έχει δοθεί ακόμα.

Στο Μητροπολιτικό Ναό της Αγίας Φωτεινής, πλήθος κατοίκων και προσφύγων έχουν συγκεντρωθεί, αναζητώντας προστασία από έναν ηγέτη. Το μοναδικό ηγέτη που τους έχει απομείνει.

Πράγματι, ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος είχε πολλές ευκαιρίες να εγκαταλείψει τη Σμύρνη. Τα Ορθόδοξα Πατριαρχεία τον περιμένουν, ο Επίσκοπος των Καθολικών τον προτρέπει να ταξιδέψει μαζί του, αλλά εκείνος έχει μια δική του λογική: «Όλοι φεύγετε...κι' όμως κάποιος πρέπει να μείνει εδώ». Έτσι απλά μένει και προσπαθεί, λέει ο Horton, να σώσει το ποίμνιό του: «Δεν μου ωμίλησε περί του κινδύνου, τον οποίον ο ίδιος διέτρεχεν, αλλά με παρεκάλεσε να πράξω παν το δυνατόν προς σωτηρίαν των κατοίκων της Σμύρνης». Εκείνο το Σάββατο 27 Αυγούστου, στις 7 το πρωί ο Μητροπολίτης είχε βγει στην Ωραία Πύλη της Αγίας Φωτεινής για την τελευταία Θεία λειτουργία.

Τρείς ώρες αργότερα βρίσκεται ο ίδιος στο προαύλιο και μοιράζει τρόφιμα, φάρμακα και λόγια παρηγοριάς.

Ένας Τούρκος υπαστυνόμος συνοδευόμενος από έναν στρατιώτη τον πλησιάζει και τον διατάσσει να παρουσιαστεί στο Φρούραχο Σαλή Ζεκή.

Ο Χρυσόστομος τους ακολουθεί ήρεμος, καθώς από μακριά φτάνουν οι θριαμβευτικές κραυγές των ανδρών του 4ου Σώματος ιππικού του Μεχμέτ Τζακή Μπέη, που μπαίνουν στη Σμύρνη, συνοδεύοντας το νέο στρατιωτικό Διοικητή, το στρατηγό Νουρεντίν πασά.

Στο γραφείο του Φρούραρχου ο Χρυσόστομος υποχρεούται να υπογράψει την ανακοίνωση: οι Έλληνες πρέπει να παραμείνουν στα σπίτια τους και να παραδώσουν τα όπλα.

Στις 5 το απόγευμα ο Χρυσόστομος επιστρέφει στη Μητρόπολη, όπως θυμάται ο κλητήρας Θωμάς Βουλτσιος. Στις 8 το βράδυ όμως δέχεται νέα κλήση αυτή τη φορά από τον ίδιο τον Νουρεντίν Πασά. Σύμφωνα με τη διαταγή, το Χρυσόστομο συνοδεύουν ο δημογέροντας Γεώργιος Κλιμάνογλου και ο εκδότης της γαλλόφωνης εφημερίδας «La Reforme» Νικόλαος Τσουρουκτσόγλου.

Δυο ώρες αργότερα ένας στρατιώτης θα φέρει στη Μητρόπολη ένα σημείωμα γραμμένο από το Χρυσόστομο για τον αδερφό του, Ευγένιο: «Αγαπητέ αδελφέ. Μας εκράτησαν απόψε εμέ ως πρόεδρο της Μικρασιατικής Αμύνης και τους άλλους ως μέλη. Μην ανησυχήτε».

Στη συνάντηση του Χρυσόστομου με το Νουρεντίν, ο Τούρκος Διοικητής πρέπει να τον κατηγόρησε για τη στάση που είχε κρατήσει κατά τη διάρκεια της Ελληνικής διοίκησης στη Σμύρνη, στάση που θεωρήθηκε προδοσία κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

 

Υπήρξαν αυτόπτες μάρτυρες των τελευταίων στιγμών του Μητροπολίτη πριν το βασανισμό του, σύμφωνα με τους οποίους ο Χρυσόστομος βγήκε από το Διοικητήριο μαζί με τους δημογέροντες.

Εκείνη τη στιγμή εμφανίστηκε στο μπαλκόνι ο Νουρεντίν και απευθυνόμενος στο πλήθος που είχε συγκεντρωθεί στην πλατεία φώναξε ότι ο Μητροπολίτης ήταν δικός τους για να τον δικάσουν: «αν σας έκανε καλό κάντε του καλό, αν σας έκανε κακό, κάντε του κακό!» (R. Puaux).

Ο όχλος όρμησε πάνω στον Ιεράρχη και επακολούθησε η διαπόμπευση του και η "δίκη" του από ένα λαϊκό δικαστήριο που όρισε τη σταύρωση του.

Ο Νουρεντίν πρέπει να φύγει από το Διοικητήριο- έχει ραντεβού με το Γάλλο ναύαρχο, πάνω στο καταδρομικό "Ερνέστος Ρενάρ", κι έτσι δε θα μπορέσει να παραστεί στη σταύρωση του κατηγορουμένου.

Πριν φύγει όμως βγάζει το όπλο του και πυροβολεί προς το Χρυσόστομο. Η σφαίρα βρίσκει τον Κλιμάνογλου, αλλά αυτό δεν απασχολεί το Διοικητή. Το σύνθημα έχει δοθεί: στο άκουσμα του πυροβολισμού, το πλήθος ξεσπά στο Χρύσοστόμο. Δεν μπορεί να περιμένει τη σταύρωσή του, θέλει να συμμετέχει στο βασανισμό του σε πρώτο χρόνο. Άγνωστο για πόση ώρα, ο Χρυσόστομος κακοποιείται βάναυσα από τον ανεξέλεγκτο όχλο.

Τέλος στο μαρτύριο του βάζει πυροβολώντας τον, ένας Τουρκοκρητικός που κάποτε είχε βοηθηθεί από το Μητροπολίτη. Ο έφεδρος λοχαγός του τουρκικού Στρατού Ρουστέμ μπέης Βάσιτς που είχε αναλάβει να τον μεταφέρει στο σημείο της σταύρωσής του, αναλαμβάνει τώρα να κρεμάσει το κατακρεουργημένο πτώμα και είναι εκείνος που έκανε γνωστές τις λεπτομέρειες του θανάτου του, όταν μερικά χρόνια αργότερα λόγω οικονομικών προβλημάτων, ζήτησε χρήματα σε έναν έμπορο από τη Σμύρνη με αντάλλαγμα ... το χέρι του Χρυσόστομου, όπως γράφει ο Γ. Καψής! 

Ο θάνατος του Μητροπολίτη και των συνοδών του είναι το σύνθημα για τη σφαγή Ελλήνων και Αρμενίων. Η αρχή γίνεται στη συνοικία των Αρμενίων, όπου, όπως γράφουν οι N.Y. Times «η σφαγή λαμβάνει τεράστιας διαστάσεις. Από του Σαββάτου μέχρι της Τετάρτης κανένα αρμένικον σπίτι δεν έμεινε άθικτον. Παρεβιάζοντο αι θύραι, ητιμάζοντο αι γυναίκαι, εσκοτώνοντο άνδρες και τα σπίτια λεηλατούντο. Οι δρόμοι είναι κατάσπαρτοι από πτώματα φρικωδώς παραμορφωμένα. Τούρκοι στρατιώται του τακτικού στρατού μετέχουν της λεηλασίας...».

Η αριστοκράτισσα Σμύρνη δεν υπάρχει πια. Στη θέση της στέκει μια πόλη κολασμένη: από παντού ακούγονται ουρλιαχτά και πυροβολισμοί, παντού υπάρχουν πτώματα, παντού μυρίζει αίμα και μπαρούτι.

Στις 31 Αυγούστου οι σφαγές θα συνεχιστούν αλλά θα κρυφτούν μέσα στον καπνό από τη φωτιά που θα αποτεφρώσει κάθε απόδειξη ότι κάποτε σ’ εκείνη την πόλη ζούσαν Έλληνες και Αρμένιοι... 

Περισσότερα: 
G. Horton, Η μάστιγα της Ασίας, Βιβλιοπωλείον της Εστίας (2000)
Β. Ι. Τζανακάρη, Δακρυσμένη Μικρασία, Μεταίχμιο (2007)
Giles Milton, Χαμένος παράδεισος: Σμύρνη 1922, Εκδόσεις: Μίνωας (2010)
Γ. Π. Καψής, H εξιλέωση της ντροπής,http://www.egolpion.com/23F45ECF.el.aspx#ixzz3BtrESDxr
http://mikrasiatwn.wordpress.com/2013/08/